SAHABİLER ve Hz. PEYGAMBER

Bir gün Peygamber (sav) ashâbıyla birlikte oturmaktaydı. Genç bir adam Hz. Peygamber'e (sav) gelerek,

يَا رَسُولَ اللَّهِ ائْذَنْ لِي بِالزِّنَا

“Ey Allah'ın Resûlü! Zina etmem için bana izin ver!” dedi.

Orada bulunan sahâbîler hemen ona dönerek, “Sus, sus!” diyerek konuşmasını engellemeye çalıştılar. Allah Resûlü, gence, “Yaklaş!” dedi. Genç de Resûlullah'a yaklaştı ve yanına oturdu. Aralarında şöyle bir söyleşi geçti:

أَتُحِبُّهُ لِأُمِّكَ

—Annenle zina edilmesini ister misin?

لَا وَاللَّهِ جَعَلَنِي اللَّهُ فِدَاءَكَ

—Vallahi hayır! Canım sana feda olsun ki hayır, istemem.

وَلَا النَّاسُ يُحِبُّونَهُ لِأُمَّهَاتِهِمْ أَفَتُحِبُّهُ لِابْنَتِكَ

—Diğer insanlar da anneleriyle zina edilmesini istemez. Kızınla zina edilmesini ister misin?

لَا وَاللَّهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ جَعَلَنِي اللَّهُ فِدَاءَكَ

—Vallahi hayır, yâ Resûlallah! Canım sana feda olsun ki hayır, istemem.

وَلَا النَّاسُ يُحِبُّونَهُ لِبَنَاتِهِمْ أَفَتُحِبُّهُ لِأُخْتِكَ

—Diğer insanlar da kızlarıyla zina edilmesini istemez. Kız kardeşinle zina edilmesini ister misin?”

لَا وَاللَّهِ جَعَلَنِي اللَّهُ فِدَاءَكَ

—Vallahi hayır! Canım sana feda olsun ki hayır, istemem.

وَلَا النَّاسُ يُحِبُّونَهُ لِأَخَوَاتِهِمْ أَفَتُحِبُّهُ لِعَمَّتِكَ

—Diğer insanlar da kız kardeşleriyle zina edilmesini istemez. Halanla zina edilmesini ister misin?”

لَا وَاللَّهِ جَعَلَنِي اللَّهُ فِدَاءَكَ

—Vallahi hayır! Canım sana feda olsun ki hayır, istemem.

وَلَا النَّاسُ يُحِبُّونَهُ لِعَمَّاتِهِمْ أَفَتُحِبُّهُ لِخَالَتِكَ

—Diğer insanlar da halalarıyla zina edilmesini istemez. Teyzenle zina edilmesini ister misin?”

لَا وَاللَّهِ جَعَلَنِي اللَّهُ فِدَاءَكَ

—Vallahi hayır! Canım sana feda olsun ki hayır, istemem.

قَالَ وَلَا النَّاسُ يُحِبُّونَهُ لِخَالَاتِهِمْ

—Diğer insanlar da teyzeleriyle zina edilmesini istemez.

Bu konuşmanın ardından Allah Resûlü, elini gencin başına koydu ve 

اَللَّهُمَّ اغْفِرْ ذَنْبَهُ وَطَهِّرْ قَلْبَهُ وَحَصِّنْ فَرْجَهُ

“Allah'ım, onun günahlarını bağışla, kalbini kötülüklerden temizle ve ırzını/iffetini koru!” diye dua etti.

Bu hadiseyi anlatan râvi şöyle demiştir: “Bundan sonra o genç, bir daha böyle bir şeye yönelmedi.”¹

Gelen şahıs delikanlıydı, açık sözlüydü. Peygamberi'ne gelerek böyle bir konuda izin istemekten çekinmemişti. Zira Allah Resûlü, etrafındaki hemen herkesin rahatlıkla gelip konuşabileceği, dilediği konuyu rahatça görüşebileceği kadar diyaloğa açıktı. Allah Resûlü, gencin üzerine yürümek isteyen sahâbeyi durdurmakla kalmamış, bu açık sözlü genci yanına çağırmıştı.

Böylece Peygamberimiz hem genci yakın mesafeye almış hem de eliyle ona dokunarak iletişimde beden dilinin en etkili iki unsurunu devreye sokmuştu. İdeal bir muallim olan Kutlu Elçi, bir taraftan beden dilini çok iyi kullanırken diğer taraftan da sorduğu sorularla onu ikna etmişti. Böylece o, etkili iletişimin güzel bir örneğini sergilemişti.

Allah Resûlü, bir insandı. Ashâbıyla arasındaki ilişkilerde ne bir resmiyet ne de yapaylık vardı. Aksine tamamen tabiî ve samimi bir ilişki söz konusuydu. Bu ilişkilerde Kur'anî ve nebevî ölçüler doğrultusunda samimiyet hâkimdi. Resûlullah ile birlikte oturup diğer insanlarla yaptıkları gibi sohbet ve muhabbet edip etmedikleri Câbir b. Semüre'ye sorulunca bu durumu o şöyle anlatmıştı:

نَعَمْ كَثِيرًا كَانَ لاَ يَقُومُ مِنْ مُصَلَّاهُ الَّذِى يُصَلِّى فِيهِ الصُّبْحَ أَوِ الْغَدَاةَ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ فَإِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ قَامَ وَكَانُوا يَتَحَدَّثُونَ فَيَأْخُذُونَ فِى أَمْرِ الْجَاهِلِيَّةِ فَيَضْحَكُونَ وَيَتَبَسَّمُ .

“Evet, bunu çok defa yapardık. Resûlullah (sav) sabah namazını kıldıktan sonra güneş yükselinceye dek mescitten çıkmazdı. O arada sahâbe ile konuşurlar, câhiliyede yaşananları anarlar ve gülerlerdi, o da tebessüm ederdi.”²

Sahâbe, kendilerini eğiten ve öğreten bu muallimden, yetiştirip yönlendiren bu mürebbî ve mürşitten, yöneten bu eşsiz liderden ve nihayet Allah'ın yoluna rehberlik yapan, onlara yepyeni bir hayat sağlayan Resûlullah'tan sâdır olan bütün söz ve talimatlara büyük önem vermekteydiler. Bu sebeple sadece onun hutbe, sohbet ve vaazlarını değil her nerede ve ne zaman olursa olsun onun tüm beyanlarını dinlemeye, öğrenmeye çalışıyorlardı. Onun getirdiği çağrı ve açtığı yol uğruna mallarını ve canlarını adayan sahâbe, onu, “âdeta başlarına birer kuş konmuşçasına”³ sükûnet, ciddiyet ve zevkle dinliyorlardı.

En etkili iletişimin, konuşan ve dinleyenin veya anlatan ve muhatabın ortak hedef ve düşüncelere sahip olmaları, aynı arzu ve istek içinde bulunmaları hâlinde gerçekleşeceğini göz önünde bulundurduğumuz zaman, sahâbe ile Hz. Peygamber arasında iletişimin en mükemmel şartlarının tahakkuk ettiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

Resûl ve sahâbe arasındaki samimi ilişkiyi göstermesi bakımından şu olay dikkat çekicidir: Kaynaklar, Seleme veya Süleyman b. Sahr isminde bir sahâbîden söz eder.⁴ Bu zât, Ramazan orucunu tutarken nefsine tam anlamıyla hâkim olabilmek amacıyla zıhâr yapar yani eşine yaklaşmamak üzere yemin eder. Ne var ki yine de kendini tutamaz. Dayanamayıp eşi ile cinsel ilişkide bulunarak bazı rivayetlere göre orucunu⁵ bazı rivayetlere göre de zıhârını (yeminini) bozar.⁶ 

Yaptığına çok pişmandır ve bu hatasını nasıl telâfi edeceğini düşünmeye başlar. İlk önce kabilesinden yardım ister ama böyle bir konuda onlardan beklediği ilgiyi göremez. Her şeye rağmen kararını verir ve doğru Allah Resûlü'nün huzuruna çıkar. Çok sevdiği, hürmette kusur etmediği Peygamberi'ne açar hatasını. Yaptığından dolayı ne kadar üzgün ise Resûl-i Ekrem'in kendisini anlayışla karşılayacağından ve bir çözüm yolu göstereceğinden de o kadar ümitlidir.

Hz. Peygamber, Seleme'yi dinledikten sonra ona kefaret olarak sırasıyla bazı cezalar ödemesini önerir. Seleme, kendisine teklif edilen köle azadı, altmış gün peş peşe oruç veya altmış fakiri doyurma cezalarından hiçbirisine güç yetiremeyeceğini bildirir.⁷ 

Bunun üzerine Hz. Peygamber ona bir sepet hurma vererek fakirlere dağıtmasını ister. Ancak Seleme, bulunduğu muhitte kendi ailesinden daha fakirin bulunmadığını hatırlatınca, Hz. Peygamber buna bir hayli güler ve götürüp onu ailesiyle beraber yemesini ister.⁸ Yaşadığı bu olayı anlatan Seleme mahallesine döndüğünde onlara şöyle der:

وَجَدْتُ عِنْدَكُمُ الضِّيقَ وَسُوءَ الرَّأْىِ وَوَجَدْتُ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم السَّعَةَ وَالْبَرَكَةَ 

“Sizin yanınızda dar görüşlülük ve anlayışsızlık, Resûlullah'ın (sav) yanında ise hoşgörü ve güzel anlayış buldum.”³

İslâm'a yeni giren Amr b. Âs'ın dediği gibi,

 كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم ، يُقْبِلُ بِوَجْهِهِ وَحَدِيثِهِ عَلَى أَشَرِّ الْقَوْمِ ، يَتَأَلَّفُهُمْ بِذَلِكَ 

“Resûlullah (sav), yüzüyle ve sözüyle toplumun en kötüsüne dahi yöneliyor, bununla onların kalbini kazanmak istiyordu.”⁴ İslâm'a kazandırabilmek için çevresindeki insanlara cömertçe ikramlarda bulunurdu. Nitekim onlardan birisi olan Safvân b. Ümeyye şu itirafta bulunmuştur:

أَعْطَانِى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَوْمَ حُنَيْنٍ وَإِنَّهُ لأَبْغَضُ الْخَلْقِ إِلَىَّ فَمَا زَالَ يُعْطِينِى حَتَّى إِنَّهُ لأَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَىَّ 

“Resûlullah, insanlar içinde en sevmediğim kimse idi. Fakat Huneyn günü bana o kadar mal verdi ki neticede benim için insanların en sevimlisi hâline geliverdi.”⁵

Resûl-i Ekrem gerek risâlet öncesinde gerekse sonrasında tamamen tabiî ve mütevazı bir hayat tarzını tercih etmişti. Oldukça sıkıntılı yıllar yaşadığı Mekke'de olsun, nispeten huzur ve refaha kavuştuğu Medine yıllarında olsun yiyip içmesinde, giyim kuşamında, oturup kalkmasında hep bu tevazu hâli devam etmişti.

Bu hâli, onun sosyal statüsüne bakmaksızın herkese aynı nezakette davranmasında da müşahede edilebilir. O kadar ki Medine cariyelerinden (hizmetçi kız çocuklarından) biri Hz. Peygamber'in elinden tutup bir işi için kendisini götürmek istediğinde, oraya gidene kadar elini çekmezdi.¹²

Kimi zaman onu ziyarete gelenler, huzuruna çıktıklarında heyecana kapılabilmekteydi. Nitekim huzuruna gelen ve kendisiyle konuşurken heyecanlanıp titreyen bir şahsa, 

هَوِّنْ عَلَيْكَ فَإِنِّى لَسْتُ بِمَلِكٍ إِنَّمَا أَنَا ابْنُ امْرَأَةٍ تَأْكُلُ الْقَدِيدَ 

“Korkma! Ben bir kral değilim. Ben de kurutulmuş et yiyen bir kadının oğluyum!”⁶ deme ihtiyacı hissetmişti.

Temîm kabilesinden gelip Hz. Peygamber'in huzuruna çıkınca titreyen Kayle b. Mahreme'nin heyecanını, “Kadıncağız, sakin ol!” diyerek yatıştırması da bunun güzel bir örneğidir.¹⁴

Rivayetlerden anlaşıldığına göre Hz. Peygamber'in ne dış görünümünde ne de yüz hatlarında normal bir bakışla fark edilebilecek bir farklılık, onun Peygamber olduğunu gösteren herhangi bir alâmet yoktu.

Bu nedenledir ki kendisini daha önce görmeyenler, ashâbı arasında onu tanımayabiliyorlardı.¹⁵ Fakat insanların şahsiyetleri hakkında derin bilgi sahibi olanlar, onun yüz hatlarına ve sözlerine bakarak ayrıcalığını kolaylıkla anlayabiliyorlardı. Nitekim Hz. Peygamber Medine'ye vardığında, Yahudi bilginlerinden Abdullah b. Selâm, onunla görüştükten sonra,

 فَلَمَّا اسْتَبَنْتُ وَجْهَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم عَرَفْتُ أَنَّ وَجْهَهُ لَيْسَ بِوَجْهِ كَذَّابٍ

“Resûlullah'ın yüzünü gördüğümde hemen anladım ki onun yüzü bir yalancı yüzü değildir.”⁷ demiş ve kısa süre sonra da Müslüman olmuştu.

Sahâbe ile Resûl arasındaki ilişkilerde genel olarak Kur'anî ve nebevî ölçüler hâkimdi. Bundan dolayıdır ki Hz. Peygamber ile sahâbe arasındaki beşerî münasebetlerde, denge ve itidal korunmuştur. Rahmet Elçisi'nin kendilerine karşı olan sevgisini, merhametini ve düşkünlüğünü çok iyi bilen sahâbîler, ona karşı saygı ve hürmette kusur etmemekle birlikte, yanında kendilerini gayet rahat hissetmekteydiler.

Hz. Âişe'nin anlattığına göre, Mina (Kurban Bayramı) günlerinde, iki cariye onun odasında def çalmış, Hz. Peygamber de sadece elbisesine bürünüp yatmış ve onları engellememişti. Az sonra gelen Hz. Ebû Bekir bu manzarayı görür görmez onları azarlamış, Hz. Peygamber ise 

دَعْهُمَا يَا أَبَا بَكْرٍ ، إِنَّ لِكُلِّ قَوْمٍ عِيدًا ، وَإِنَّ عِيدَنَا هَذَا الْيَوْمُ 

“Bırak onları ey Ebû Bekir! Her halkın bir bayramı vardır. Bizim bayramımız da bu günlerdir.”⁸ buyurmuştu.

Aynı şekilde Habeşlilerin mescitte sergiledikleri oyunlara bakması için Hz. Âişe'yi de götürmüş, Hz. Ömer Habeşlileri azarlayıp kovmaya kalkışınca müdahale ederek, 

 دَعْهُمْ ، أَمْنًا بَنِى أَرْفِدَةَ 

“Bırak onları (gösterilerini) güven içerisinde yapsınlar!”⁹ buyurmuştu.

Hz. Peygamber'in bu hoşgörüsü, tevazuu, sabrı, halîm selim ve sakin oluşu karşısında sahâbe, onun yanında daha rahat ve serbest hareket etmekteydi. Sa'd b. Ebû Vakkâs'ın anlattığına göre, bir gün Kureyş'ten bazı kadınlar, Hz. Peygamber'in yanında yüksek sesle konuşuyorlarken Hz. Ömer'in geldiğini duyar duymaz derhâl toparlanmışlardı. İçeri girdiğinde Hz. Peygamber'in güldüğünü gören Hz. Ömer,

أَضْحَكَ اللَّهُ سِنَّكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ بِأَبِى أَنْتَ وَأُمِّى 

“Allah, yüzünden gülmeyi hiç eksik etmesin (niçin gülüyorsun ey Allah'ın Resûlü?)” diye sorunca o, 

عَجِبْتُ مِنْ هَؤُلاَءِ اللاَّتِى كُنَّ عِنْدِى ، لَمَّا سَمِعْنَ صَوْتَكَ تَبَادَرْنَ الْحِجَابَ 

“Benim yanımdayken rahatça duran şu kadınların, senin sesini duyunca derlenip toparlanmalarına hayret ettim de!” diye cevap vermişti. Bunun üzerine Hz. Ömer, “Ey Allah'ın Resûlü, sen onların çekinmelerine daha lâyıksın.” dedikten sonra kadınlara dönerek

يَا عَدُوَّاتِ أَنْفُسِهِنَّ أَتَهَبْنَنِى وَلَمْ تَهَبْنَ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم

“Ey kendilerinin düşmanları! Demek Allah'ın Resûlü'nden çekinmiyorsunuz da benden mi çekiniyorsunuz!” diye çıkışmış, onlar da

إِنَّكَ أَفَظُّ وَأَغْلَظُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم 

“Evet, sen Resûlullah'tan daha sert ve haşinsin!” demişlerdi.¹⁰

Ashâbına karşı oldukça samimi ve sıcak davranmasına rağmen nadiren de olsa Peygamberimizin kızdığı durumlar olmaktaydı. Bir insan olarak zaman zaman Hz. Peygamber'in öfkeli hâline şahit olan sahâbe, onun niçin ve nasıl kızdığını da anlatmışlardır. Onun rıza veya gazap hâlini bazen sözlerinden,²⁰ çoğu zaman da beden dilinden anlayan sahâbe, duruma göre onun kendilerine karşı merhametinden dolayı kızdığını anladıkları gibi²¹ “Kızan birinin gülüşü gibi güldü.”²² ya da “Kızan birinin bakışı gibi baktı.”²³ diyerek gülüş ve bakışından bile kızgınlığını anlamaktaydılar. Zaten herhangi bir insan gibi Allah Resûlü'nün öfke veya kızgınlık hâli de yüzüne yansır, öfkesi kızaran yüzünde belli olur, bazen kızgınlığından dolayı iki kaşının arası terlerdi.²⁴

Gönderdiği seriyyeden bir sahâbînin düşmanlardan birisini, “Ben Müslüman'ım.” dediği hâlde öldürdüğünü işiten Hz. Peygamber derhâl bir hutbe irad etmiştir. Olayı anlatan Ukbe b. Mâlik el-Leysî, Peygamber Efendimizi, “Yüzünden, içinde bulunduğu kötü durum anlaşılıyordu.” diye tasvir etmişti. Allah Resûlü hutbesinde o şahsı daha önce görülmemiş bir şekilde kınamış, adam, “Ey Allah'ın Resûlü! O şahıs canını kurtarmak amacıyla 'Ben Müslüman'ım.' demişti.” diye kendini savunmaya çalışsa da yüzünü çevirmiştir.²⁵

Mahzûm kabilesinden hırsızlık yapan bir kadına Hz. Peygamber'in verdiği cezayı düşürmede aracılık etmesi için kadının akrabaları, Hz. Peygamber'in çok sevdiği Üsâme'yi göndermişlerdi. Üsâme'nin, Allah'ın belirlediği cezalardan birisinin uygulanmaması için aracı olmasından dolayı yüzünün rengi değişen Resûlullah (sav), ona çıkıştıktan sonra halka da bir hutbe irad ederek önceki kavimlerin güçlü kimseler hırsızlık yaptıklarında onlara ceza vermeyip zayıf ve kimsesiz kimselere ceza uygulamaları yüzünden helâk olduklarını belirtmişti.²⁶

Bu ve benzer durumlardan dolayıdır ki Allah Resûlü, Rabbine şöyle niyazda bulunmuştu: 

إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ أَرْضَى كَمَا يَرْضَى الْبَشَرُ وَأَغْضَبُ كَمَا يَغْضَبُ الْبَشَرُ فَأَيُّمَا أَحَدٍ دَعَوْتُ عَلَيْهِ مِنْ أُمَّتِى بِدَعْوَةٍ لَيْسَ لَهَا بِأَهْلٍ أَنْ تَجْعَلَهَا لَهُ طَهُورًا وَزَكَاةً وَقُرْبَةً يُقَرِّبُهُ بِهَا مِنْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ 

“Ben ancak bir insanım. İnsanın hoşnut olduğu gibi hoşnut olur, insanın kızdığı gibi kızarım. Ben, ümmetimden herhangi birisine hak etmediği bir beddua etmişsem (Ey Rabbim) bunu onun için bir temizlik, arınma ve kıyamet günü sana yaklaşma vesilesi kıl!”¹¹

Allah'ın rahmeti sayesinde o, çevresindeki insanlara karşı daima yumuşak davranmış, kaba ve katı kalpli olmamıştır. Bir peygamber olarak çevresindekilere karşı daima affedici ve bağışlayıcı olmuş, aksi takdirde vahyin ilk muhatapları olan bu insanların etrafından dağılıp gidecekleri konusundaki ilâhî hatırlatmaya²⁸ uygun hareket etmiştir. O, cahil, kaba saba, zorba birisi değildi.²⁹

Enes b. Mâlik şöyle demiştir:

خَدَمْتُ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم عَشْرَ سِنِينَ ، فَمَا قَالَ لِى أُفٍّ . وَلاَ لِمَ صَنَعْتَ وَلاَ أَلاَّ صَنَعْتَ 

“Hz. Peygamber'e on yıl hizmet ettim. Bana bir kez bile 'Öf!' , 'Niye böyle yaptın?' ve 'Niçin şöyle yapmadın!' demedi.”¹²

Yine küçük hizmetkârı Enes'in ifade ettiğine göre, Resûlullah (sav) sövüp sayan, lânet edip duran, kötü sözler söyleyen birisi değildi.³¹ 

Genç sahâbîlerden Cerîr b. Abdullah ise onun tutumunu,

 مَا حَجَبَنِى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم مُنْذُ أَسْلَمْتُ وَلاَ رَآنِى إِلاَّ ضَحِكَ 

“Müslüman olduğum günden beri Resûlullah (sav) beni hiç kapıdan çevirmedi. Beni her gördüğünde mutlaka gülümserdi.”¹³ sözleriyle dile getirmiştir.

Hz. Peygamber'e karşı sahâbenin bağlılığını Hudeybiye'de müşahede imkânı bulan Kureyş'in önde gelenlerinden Urve b. Mes'ûd'un Kureyş'e aktardığı izlenimleri ise şöyledir:

أَىْ قَوْمِ ، وَاللَّهِ لَقَدْ وَفَدْتُ عَلَى الْمُلُوكِ ، وَوَفَدْتُ عَلَى قَيْصَرَ وَكِسْرَى وَالنَّجَاشِىِّ وَاللَّهِ إِنْ رَأَيْتُ مَلِكًا قَطُّ ، يُعَظِّمُهُ أَصْحَابُهُ مَا يُعَظِّمُ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه وسلم مُحَمَّدًا ،

“Ey kavmim! Vallahi, ben birçok kralın huzuruna çıktım, heyet olarak Kayser'e, Kisrâ'ya ve Necâşî'ye gittim. Vallahi, Muhammed'in ashâbının ona tazim ettiği kadar hiçbir krala adamlarının tazim ettiğini görmedim.”¹⁴

Yine Hudeybiye Antlaşması'nı yenilemek için Medine'ye gelen fakat ne Hz. Peygamber'den ne de sahâbeden olumlu bir cevap alabilen Ebû Süfyân Mekke'ye vardığında,

جِئْتُكُمْ مِنْ عِنْدِ قَوْمٍ قُلُوبُهُمْ عَلَى قَلْبٍ وَاحِدٍ

“Size, hepsinin kalbi tek bir kalbe bağlı olan bir kavimden geldim.”¹⁵ demekteydi.

Hz. Peygamber'in bazı kararlarının, onun içtihatlarının bir sonucu olduğunu düşünen bazı sahâbîler, zaman zaman çeşitli gerekçeler doğrultusunda farklı talepler veya alternatif teklifler sunabiliyorlardı. Zira onlar çok yakından tanıdıkları Resûl-i Ekrem'in, Müslümanların menfaat ve maslahatlarının daha iyi gerçekleşmesi adına getirilen her türlü makul teklife açık olduğunu çok iyi bilmekteydiler.

Nitekim Bedir Savaşı öncesinde Hz. Peygamber'in orduyu yerleştirdiği yerin susuz ve de kumlu olduğunu ve bu sebeple savaş stratejisi açısından pek uygun olmadığını düşünen Hubâb b. Münzir:

 يَا رَسُولَ اللّهِ أَرَأَيْت هَذَا الْمَنْزِلَ أَمَنْزِلٌ أَنْزَلَكَهُ اللّهُ فَلَيْسَ لَنَا أَنْ نَتَقَدّمَهُ وَلَا نَتَأَخّرَ عَنْهُ أَمْ هُوَ الرّأْيُ وَالْحَرْبُ وَالْمَكِيدَةُ؟ 

“Yâ Resûlallah! Konakladığımız bu yer, ilerlememiz veya geriye çekilmemiz mümkün olmayacak şekilde. Seni Allah'ın yerleştirdiği bir yer mi yoksa bu bir görüş, harp (taktiği) veya tuzak mı?” diye sormuş, ictihadla olduğunu anlayınca daha başka bir yere mevzilenmelerinin uygun olacağını söylemiş ve Hz. Peygamber de bu teklif doğrultusunda hareket etmişti.¹⁶

Gittikçe şiddetlenen Ahzâb Savaşı'nda Hz. Peygamber, savaştan geri çekilmelerine mukabil Gatafân kabilesine Medine hurmalarının üçte bir mahsulünü vermeyi düşünmüştü. Bu düşüncesini sahâbeye açarak onlarla istişâre ettiğinde, ileri gelen sahâbîlerden Üseyd b. Hudayr, Sa'd b. Muâz, Sa'd b. Ubâde ve Hz. Ömer ona,

إنْ كَانَ هَذَا أَمْرًا مِنْ السّمَاءِ فَامْضِ لَهُ وَإِنْ كَانَ أَمْرًا لَمْ تُؤْمَرْ فِيهِ وَلَك فِيهِ هَوًى فَامْضِ لِمَا كَانَ لَك فِيهِ هَوًى، فَسَمْعًا وَطَاعَةً وَإِنْ كَانَ إنّمَا هُوَ الرّأْيُ فَمَا لَهُمْ عِنْدَنَا إلّا السّيْفُ.

“Şayet bu, Allah'tan gelen bir emir ise onu derhâl uygula! Eğer bu hususta emrolunmamışsan ama kendi arzun varsa arzuladığın gibi onu da uygula! Dinler, itaat ederiz. Yok, bu sadece kişisel bir görüş ise bizim onlara kılıçtan başka verebileceğimiz hiçbir şey yok!” dediler.

Hz. Peygamber de 

لَوْ كُنْتُ أَمَرْتُ بِشَيْءٍ لَمْ أَسْتَأْمِرْ كُمَا ، وَلَكِنْ هَذَا رَأْيِي 

“Şayet bir şey ile emrolunsaydım bu hususta size danışmazdım. Bu, yalnızca size arz ettiğim görüşümden ibarettir.” dedikten sonra, “فَنِعْمَ إِذًا” “Peki öyleyse.” buyurarak onların görüşünü kabul etmiş ve kendi düşüncesinden vazgeçmişti.¹⁷

Hz. Peygamber'in, ashâbının çeşitli talep ve tekliflerine ne kadar açık olduğunu gösteren en önemli husus da onun ihtiyaç duyduğu birçok konuda ashâbıyla istişare etmesidir. O, hakkında vahiy gelmeyen çeşitli konularda Yüce Allah'ın, 

 وَشَاوِرْهُمْ فِي الْاَمْرِ فَاِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ

“İş(lerin)de onlara danış, karar verdiğinde ise Allah'a dayan!”¹⁸ buyruğu gereği ashâbıyla sık sık istişare ederdi.

Nitekim Ebû Hüreyre,

مَا رَأَيْتُ أَحَدًا أَكْثَرَ مَشُورَةً لأَصْحَابِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم 

“Resûlullah'tan (sav) daha fazla ashâbıyla istişare eden bir kimse görmedim.” demektedir.¹⁹ Bu nedenledir ki onun ortaya koyduğu tasarruflarından hatta sünnetlerinden bir kısmı, ashâbıyla yaptığı istişareye dayanmaktadır.

Resûlullah, istişareye önem verdiği gibi hemen her alanda ashâbının fikirlerine, isteklerine ve tekliflerine de önem vermiş, kendisine sunulan önerilerden uygun olanlarını kabul etmiştir.

Nitekim Bedir Savaşı'nda, Hz. Peygamber'in korunmasına yönelik Sa'd b. Muâz'ın bir çardak yapılması teklifini memnuniyetle kabul etmiş,³⁹ Hendek Savaşı öncesinde Selmân'ın hendek kazılması önerisini derhâl tatbik etmişti.⁴⁰ Gerek yaşlanması ve gerekse Müslümanların sayısının artması üzerine, Temîm-i Dârî'nin, minber edinme teklifini reddetmemiş,⁴¹ çevre devletlerin başkanlarına davet mektubu göndermek istediğinde, ashâbın Acemlerin mühürsüz mektubu kabul etmediklerini söylemeleri üzerine de bir mühür edinmişti.⁴²

Hz. Peygamber'in bazı talepleriyle karşılaşan bir sahâbî, bunun bağlayıcı bir emir olup olmadığını sorabilmekteydi. Kaynaklarımızın İbn Abbâs'dan naklettiklerine göre Hz. Âişe, cariyesi Berîre'yi azat edince, o, köle olan kocası Muğîs'ten ayrılmayı tercih etti. Eşini çok seven Muğîs ayrılmaması için Medine sokaklarında ağlaya ağlaya onun peşinde dolaşıyordu. Nihayet Muğîs, Hz. Peygamber'e gelerek, “Ey Allah'ın Resûlü ne olur benim için aracı oluver.” diye ricada bulundu. Bunun üzerine Hz. Peygamber, 

يَا بَرِيرَةُ اتَّقِى اللَّهَ فَإِنَّهُ زَوْجُكِ وَأَبُو وَلَدِكِ 

“Berîre! Allah'tan kork, o senin hem kocan hem de çocuğunun babası, ne var ona geri dönsen?” diyerek onu kocası ile evliliğini sürdürmeye teşvik etmişti. Bunları dinleyen Berîre, “Ey Allah'ın Resûlü! Emir mi buyuruyorsun?” diye sormuş, Hz. Peygamber 

 لاَ إِنَّمَا أَنَا شَافِعٌ 

“Ben yalnızca aracılık yapıyorum.” cevabını verince de “Benim ona ihtiyacım yok!” demişti. Hz. Peygamber onun bu kararlılığını görünce amcası Abbâs'a, 

 أَلاَ تَعْجَبُ مِنْ حُبِّ مُغِيثٍ بَرِيرَةَ وَبُغْضِهَا إِيَّاهُ 

“Muğîs'in Berîre'ye olan şu sevgisiyle, Berîre'nin ona olan bu nefretine şaşırmıyor musun!”²⁰ diyerek hayretini ifade etmişti.

Ona son derece bağlı olmalarına rağmen sahâbe, zaman zaman Hz. Peygamber'in bazı kararlarını eleştirebiliyorlardı. Enes b. Mâlik'in anlattığına göre, Hz. Peygamber Hevâzin kabilesinden elde edilen yüklü miktardaki ganimetten bazı Kureyşlilere yüzer deve verince, cihada katılan ensardan bazı kimseler,

يَغْفِرُ اللَّهُ لِرَسُولِ اللَّهِ يُعْطِى قُرَيْشًا وَيَتْرُكُنَا وَسُيُوفُنَا تَقْطُرُ مِنْ دِمَائِهِمْ

“Allah, Resûlullah'ı bağışlasın, kılıçlarımızdan hâlâ Kureyş'in kanı damlarken bizi bırakıp onlara veriyor!” demişlerdi. Bunu duyan Hz. Peygamber, ensarı toplayıp, 

 فَإِنِّى أُعْطِى رِجَالاً حَدِيثِى عَهْدٍ بِكُفْرٍ أَتَأَلَّفُهُمْ أَفَلاَ تَرْضَوْنَ أَنْ يَذْهَبَ النَّاسُ بِالأَمْوَالِ وَتَرْجِعُونَ إِلَى رِحَالِكُمْ بِرَسُولِ اللَّهِ فَوَاللَّهِ لَمَا تَنْقَلِبُونَ بِهِ خَيْرٌ مِمَّا يَنْقَلِبُونَ بِهِ 

“Ben bunları, ancak küfür döneminden tam kurtulamamış bazı insanları (İslâm'a) ısındırmak için verdim. Yoksa o insanlar evlerine mallarıyla giderken siz evlerinize Allah'ın Resûlü ile dönmeye razı değil misiniz? Vallahi, sizin götüreceğiniz onların götürdüklerinden daha hayırlıdır.” buyurunca onlar,

بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ رَضِينَا

“Evet ey Allah'ın Resûlü, biz razı olduk.” diye cevap vermişlerdi.²¹

Yine Hz. Peygamber'in Mekke'nin fethinden sonra Kureyş'ten intikam almayıp onları affetmesi, Ebû Süfyân'ın evine sığınanlarla evlerine girip kapılarını kapatanların güvende olduğunu ilân etmesi, ensarda Hz. Peygamber'in ana yurdu Mekke'ye yerleşeceği endişesini uyandırmış ve bazıları,

 أَمَّا الرَّجُلُ فَأَدْرَكَتْهُ رَغْبَةٌ فِى قَرْيَتِهِ وَرَأْفَةٌ بِعَشِيرَتِهِ 

“Adamı, şehrine karşı bir rağbet, aşiretine karşı bir merhamet aldı yürüdü!” demişlerdi. Bunun üzerine Resûlullah (sav), “ يَا مَعْشَرَ الأَنْصَارِ ” “Ey ensar topluluğu!” diye söze başlamış ve

 كَلاَّ إِنِّى عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ هَاجَرْتُ إِلَى اللَّهِ وَإِلَيْكُمْ وَالْمَحْيَا مَحْيَاكُمْ وَالْمَمَاتُ مَمَاتُكُمْ 

“Ben Allah'ın kulu ve Resûlü'yüm, Allah'a ve size hicret ettim. Hayatım da sizinle, ölümüm de sizinle olacak!”²² buyurarak onların endişelerini gidermişti.⁴⁵

Zaman zaman bazı sahâbîler, Hz. Peygamber'in birtakım tasarruflarına itiraz da edebilmişlerdi. Hicrî altıncı yılda Hz. Peygamber ve sahâbe, ilk defa Kâbe'yi ziyaret etmek üzere yola çıktıklarında, Mekkeli müşrikler tarafından Hudeybiye'de durdurulmuşlar ve onlarla bir anlaşma imzalamak durumunda kalmışlardı. Zâhiren şartları çok ağır ve Müslümanların aleyhine gibi gözüken bu antlaşmaya Hz. Ömer Hz. Peygamber'e gelerek itiraz etti ve

أَلَسْتَ نَبِىَّ اللَّهِ حَقًّا. أَلَسْنَا عَلَى الْحَقِّ وَعَدُوُّنَا عَلَى الْبَاطِلِ. فَلِمَ نُعْطِى الدَّنِيَّةَ فِى دِينِنَا إِذًا 

“Sen Allah'ın hak Peygamber'i değil misin? Biz hak üzere, düşmanımız bâtıl üzere değil mi? Niçin dinimizden taviz veriyoruz?” dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber,

إِنِّى رَسُولُ اللَّهِ ، وَلَسْتُ أَعْصِيهِ وَهْوَ نَاصِرِى 

“Ben Allah'ın Resûlü'yüm ve O'na isyan edecek değilim ve O, bana yardım edecektir.”²³ buyurdu. Hz. Ömer ancak Hz. Peygamber'in fethi müjdeleyen Fetih sûresini tebliğ etmesiyle teskin olabilmişti.⁴⁶

Resûlullah (sav) bir gün, 

اِذْهَبْ بِنَعْلَىَّ هَاتَيْنِ فَمَنْ لَقِيتَ مِنْ وَرَاءِ هَذَا الْحَائِطِ يَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ مُسْتَيْقِنًا بِهَا قَلْبُهُ فَبَشِّرْهُ بِالْجَنَّةِ 

“Bu terliklerimle git, şu duvarın arkasında Allah'tan başka ilâh olmadığına gönülden inanıp şehâdet getirenleri cennetle müjdele!” diyerek Ebû Hüreyre'yi göndermişti. Ancak bu sözü karşılaştığı ilk kişi olan Hz. Ömer'e aktarınca, o buna şiddetle karşı çıkmıştı. Bizzat Hz. Peygamber'e;

 فَلاَ تَفْعَلْ فَإِنِّى أَخْشَى أَنْ يَتَّكِلَ النَّاسُ عَلَيْهَا فَخَلِّهِمْ يَعْمَلُونَ 

“Böyle yapma, zira insanların buna güvenerek gevşemelerinden korkuyorum. Bırak onları, amel etsinler.” demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber, 

فَخَلِّهِمْ

“Öyleyse bırakın onları (amel etsinler).” buyurmuştu.²⁴

Yine Hz. Ömer'in, Peygamberimizin münafıkların reisi olan Abdullah b. Übey b. Selûl'ün cenaze namazını kıldırmasına da sert itirazları olmuştu.⁴⁸

Bu misallerden anlaşıldığı üzere sahâbe, Hz. Peygamber'in davranışlarının iç yüzünü kavrayamadıkları, meseleyi tam olarak anlayamadıkları ya da maslahata uygun görmedikleri zaman gayet samimi bir şekilde ona itiraz edebilmişlerdi. Hz. Peygamber'i çok iyi tanıdıkları için sahâbe böylesi durumlarda hiç çekinmeden, gayet açık bir şekilde onunla konuşabilmiş; Resûlullah da onların iman, ihlâs ve niyetlerinin yanı sıra, mizaçlarını ve hissiyatlarını da göz önünde bulundurarak bazılarının itirazlarını makul bulup kabul etmiş, bazılarını ise mazur görüp anlayışla karşılamıştır.

Sahâbe ile Hz. Peygamber arasındaki iletişimde herhangi bir mesafe yoktu. Canlarından çok sevdikleri Peygamberlerine karşı sonsuz bir güven, samimiyet, sevgi ve saygı hâkimdi. Allah Resûlü, ashâbına karşı ne denli düşkün ise sahâbe de ona karşı o derece gönülden bağlı idi.

Böyle bir ilişki, İslâm toplumunun ilk örnek neslini, “asr-ı saadet” neslini oluşturdu. Sahâbe ile Rahmet Elçisi arasındaki bu samimi bağ, aslında Müslümanlar arasındaki insanî ilişkiler açısından da mükemmel bir örnek oluşturmaktadır. Ve bugün, bu samimi ilişkiler ağına olan ihtiyaç, her zamankinden daha fazladır.