Bazı din ve fikrî akımlar, beden zevklerini ve maddî faydaları ön plânda tutmakta ve mensuplarını büyük bir hırsla dünyaya bağlanmaya yönlendirmektedir. Diğer bazı din ve akımlar ise, sadece ruhu geliştirmeye, vücuda eziyetler çektirerek nefsin arzularını zayıflatmaya, dünya hayatını hiçleştirmeye önem vermektedir. İslam dini ise, ruh ile beden, madde ile mana ve dünya ile âhiret arasında tam bir denge kurulmasını hedeflemiştir.

“Allah’ın sana verdiği şeylerde ahiret yurdunu ara. Dünyadan da nasibini unutma. Allah’ın sana iyilik yaptığı gibi sen de iyilik yap ve yeryüzünde bozgunculuk isteme. Çünkü Allah, bozguncuları sevmez.”[1]

İslam, ne bedene, ne de ruha ızdırap çektirir. Çünkü ikisine de aynı ölçüde değer vermiştir. Hem ruhun hem de bedenin ihtiyaçlarını karşılamak gerektiğini ortaya koymuş, bunun ölçülerinin ve sınırlarının da Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamber’in (sav) sünnetinde çerçevesini belirlemiştir.

İslam, insanın her daim bu dengeyi ayakta tutmasını sağlayacak hükümler ve yöntemler getirmiştir. Mesela insan, bazen dünyanın aldatıcı lezzet ve meşgaleleri ile kulluk bilincinden uzaklaşabilir. Bu dünyada yaptığı her şeyin hesabını Allah’a vereceğini, ölümü, cennet ve cehennemin varlığını unutabilir. İnsanın sık sık bu hakikatleri hatırlaması, kendine çekidüzen vermesi ve kendisini iki dünyada da mutluluğa götürecek dengeyi muhafaza etmesi gerekir. Bunun için Allah, günde beş vakit namazı emretmiştir. Çünkü ruh ve beden bütünlüğü içinde kılınan beş vakit namaz, bu gafleti yok ederek müminin bilinç ve  iradesini canlı tutacak çok önemli bir denge unsurudur.

“Kitaptan sana vahyedileni oku. Namazını da dosdoğru kıl. Çünkü namaz, insanı hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar.”[2]

Denge, hayatın her alanında dikkate alınması gereken bir ilkedir. Beslenirken, çalışırken, konuşurken, dinlenirken, eğlenirken, vs. her halükarda ölçülü olmak İslam’ın temel ilkelerindendir. İbadette bile aşırılıklardan sakındıran[3] İslam, her türlü taşkınlık ve hadsizlikten uzak durulmasını emreder.[4]

Beşerî ilişkilerde de aynı ölçüye uyulması vurgulanmaktadır. Hz. Peygamber (sav), dostlukta da düşmanlıkta da aşırıya gitmenin, kişinin kendi aleyhine sonuçlar doğuracağını ifade etmiştir.[5]

Her şeyin zıddıyla var olduğu şu âlemde,  iman eden ve her iki zıtlık arasında orta yolu yakalayan insan, Kur’an’ın öngördüğü ideal insandır. Hz. Peygamberin rehberliğinde, ifrat ile tefrit arasındaki ideal tespit noktasını yakalamak da insanın elindedir.

İnsan fıtratına kodlanan duyguları, zıtlarıyla dengeleyerek aşırılıklardan sakınabilir, sakınmalıdır.

Mesela, “aşk” ve “nefret”, iki zıt duygudur. Adına “sevgi” dediğimiz ideal bağlılığın ölçüsünü verecek olan terazinin iki kefesidir. Çünkü aşk, körü körüne bir bağlılık; nefret, anlamsız bir kopuş; sevgi ise hayatın anlamıdır.

Yine tüketimle alakalı olarak yerilen “cimrilik” ve “savurganlık” iki zıt duygusal eğilimdir. Bu ikisinin ideal olan ortası ise cömertliktir. Cimrilik, gerektiği halde harcamamak; savurganlık, gerektiğinden fazla harcamak; cömertlik ise, Allah’ın rızasına uygun yerlerde ve ölçülerde harcamaktır.

Aynı şekilde, beşeri ilişkilerde ortaya çıkan iki zıt duygusal tutum olan “kibir” ve “zillet” sakınılması gereken hallerdir. İki duygunun dengelenmesiyle ortaya çıkan tutum ise tevazudur. Binaen aleyh kibir, kendini üstün görme; zillet, kendini hakir görme, tevazu ise, haddini bilerek mümin olmanın vakarıyla yaşamaktır.

Kısacası sözde ve özde dengeli (mutedil) olmak İslam’ın en bariz özelliği ve İslam ümmetinin varlık delilidir. Öyle buyurmuş Yaradan: “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Resûl'ün de size şahit olması için sizi mutedil (dengeli) bir millet kıldık.”[6]

O halde Müslümanlar, bütün aşırılıklardan uzak durarak her konuda dengeli olmalı ve bu dengeli tutumlarıyla dünyanın denge unsuru haline gelmelidirler. Çünkü her şeyi bir ölçü ile yaratan Allah, bizden bunu istemektedir:

İşlerin en hayırlısı orta ve itidal (denge) üzere olanıdır.