Toplum; aynı toprak parçası üzerinde bir arada yaşayan ve temel çıkarlarını sağlamak için iş birliği yapan insanlardan oluşur. Her toplum çalışma, üretme ve tüketme temeli üzerine kuruludur. Toplumların bir sonraki nesillere aktardığı en kalıcı değer olan kültür, hayatın akışını belirleyen bir güce sahiptir. Öyle ki; inanç yapılarını, eylem kalıplarını, ahlak anlayışlarını ve iktisadi hayatın parametrelerini etkileyecek güçtedir. Kültürün ekonomik gelişmeler üzerindeki etkisini dört başlık halinde ele alabiliriz.

1. Güven (İman): Güven bir toplumun ana sermayesidir. İman, insanın düşünce, duygu ve davranışlarını belli bir anlam zeminine taşıması demektir. "Hiç mümin ile fasık aynı olur mu?" Secde, 18
Bu zemin korkunun ve ihanetin zıddı olan güven ve emniyet zeminidir. İman sahibi olan biri, hem güvenen hem de güvenilen kişi demektir. İktisadi hayatın can damarı da güvendir. Güven yoksa iktisat için hayat da yok demektir. Güven varsa orada üretim vardır, istihdam vardır, paylaşma vardır dolayısı ile refah vardır. Güven yoksa orada israf vardır, cimrilik vardır, sefalet vardır, yıkım vardır. "Onlar, harcadıkları zaman, ne israf ederler, ne kısarlar; ikisi arasında orta bir yol tutarlar." Furkan, 67.

2. Saygı (Ahlak): Ahlak, insanın iyi ya da kötü olarak vasıflandırılmasına yol açan, huyları ve bunların etkisiyle ortaya konan iradeli davranışları ifade eder. İnsanın fiziki yapısına halk manevi yapısına ise hulk denir. (Lisanü'l-Arab) Faziletler için hüsnül huluk, reziletler için süül huluk kullanılır. İslam'daki bütün dini ve ahlaki vecibeleri "Allahın emrine saygı" ve "Allahın yarattıklarına şefkat" şeklinde özetlemek mümkündür. Bu çerçevede iktisadi faaliyetin yaşam alanı, yalnız aile içi, akraba içi, parti içi, cemaat içi değildir. Herkese karşı ahlaklı, dürüst ve saygılı olmak gerekir. Saygı ve güven sosyal sermayedir. Sermayesi olmayan iş yapamaz. Güvenin ve saygının olmadığı yerde üretim topallar, ticaret felç olur. Hakça paylaşım kötürümleşir bitkisel hayata girer.

3. Umut: Umut insanı hayata bağlayan şeydir. Umudu örselenen kişi üretemez. Umut olmadan gelecek tasarımı yapılamaz. Kişi kendi geleceğini kontrol altına alabildiği oranda yaşama umudu artacaktır. Ben ne yaparsam yapayım bu gemi battı batacak diyen birisiyle geminin dümenini kontrol altına alan biri hiç aynı olur mu?
Çalışırsam kazanırım. Mücadele edersem başarırım. Çabalarsam çözerim, Uğraşırsam düştüğüm yerden kalkarım. Yusuf'un kuyudan çıktığı gibi, Eyüp'ün yaralarından kurtulduğu gibi, Hz. Muhammed'in Mekke girdabından selamete ulaştığı gibi...

Dayı aramadan, hami bulmadan, referans oluşturmadan, rüşvete torpile başvurmadan da olabilir inancı muhafaza edilebilmelidir. Bu inancın zedelenmesine sebep olan her yaklaşım ağır günahtır. Günaha karşı zafiyet gösterip mazeretler üretmek yerine hangi düzlemde olursak olalım bilmemiz icap eder ki, en karanlık dönemde bile Erkam'ın evinin aydınlığında yürüyebiliriz. Çevremizde ki günah yığınlarının arasında kaybolmadan Medine'mizi bulabiliriz. İnsana çalışmasından başkası yoktur. Necm, 39.

4. İtaat: Kültürün önemli unsurlarından biri olan itaat sanıldığının aksine iktisadi hayatı olumsuz etkilemektedir. Çocuk yetiştiren ailelere yönelik yapılan bir ankette; hangi konulara öncelik veriyorsunuz? Diye soru sorulmuş. Önceliği itaat olan ailelerin refah düzeyi diğerlerine göre daha düşük çıkmış. Kuran'a göre Allah ve resulüne mutlak itaat, ulülemre de şartlı itaat vardır (Nisa, 59). Beşer olana mutlak itaat insanın gelişmesine, serpilmesine, üretmesine ket vurur. Açıklamaya çalıştığımız dört kavram birbiriyle etkileşim halindedir. Etkileşim sonucu ortaya çıkan ise kültürdür. Güven duygusu ahlaklı davranmayı bu da saygı duymayı doğurur. Kişi güvenmediği birine ahlaklı davranamayacağı gibi ona karşı saygılı olmayı da beceremeyecektir. Saygı duymayan güven de duyamaz. Kendi seviyesindeki insanlara körü körüne itaat etmeyi iş sanan kişi ise geleceğini belirlemede kendi rolünü göremez olur.

Peki, bu değişkenlere göre bizim durumumuz nedir? Hadi gelin bir istiğfarda, özeleştiride bulunalım. Dünya Güven İndeksi taramalarında, dünya çapında iç açıcı bir noktada olduğumuz söylenebilir mi? Ya genel ahlâk veya saygı konularındaki durumumuz? Sokakta, ortak kullanım alanlarında, hele toplu taşımalarda üzerimize düşen sorumluluklarımız? Metroda şöyle bir uyarı yazısı görmüştüm. "Lütfen yayılarak oturmayınız." Bu yazıyı okuyunca henüz oturmayı öğrenme evresinde olduğumuzu düşündüm ve mahcup oldum. Selam konusunu hiç açmayayım. Birinin yanından geçerken selam vermemek onu yok saymak gibidir. Oysa insan yeryüzünün en değerli misafiridir. Oysa insan insanın misafiri, insan insanın emanetidir. Misafir, ikram ister. Emanet, eman ister.

"Allah'a yemin ederim ki; sizler iman etmedikçe cennete giremezsiniz. Birbirinizi sevmedikçe de gerçek iman etmiş olamazsınız. Yaptığınızda birbirinizi seveceğiniz bir şey öğreteyim mi? Aranızda selamı yayınız." (Müslim).