Hz. Peygamberin Tebük seferinden dönerken: 

"Küçük cihattan (düşmanla savaştan) büyük cihada (nefisle savaşa) döndük." dediği rivayet edilir. (Beyhaki, Kitabu'z-Zühd)

Bu rivayet senet, mana ve içerik yönünden sahih midir?

A) SENED YÖNÜNDEN

Hafız Zeynüddin el-Iraki, Gazzali'nin ihya'sının hadislerini tahkik ederken; Elbani de, es-Silsiletu'z-Zaife'de bu rivayetin isnadının zayıf olduğunu söylemişlerdir.

Hafız İbn Hacer, bu rivayetin hz peygamberin sözü değil de tabiinden Şamlı İbrahim b. Ebi Able'nin sözü olduğunu söylemiştir. Nesai, Küna isimli kitabında ve Müzeni, Tehzibu'l-Kemal'de aynı şeyi söylemiştir. 

Hatib Bağdadi bu kelamı, şu lafızla rivayet etmiştir: "Hz. Peygamber bir gazve dönüşü, hayırlı bir yoldan geldiniz; küçük cihattan büyük cihada geldiniz buyurmuş; büyük cihad nedir? dediklerinde: heva ile mücahededir buyurmuştur." (Tarih)

İbn Teymiye: bazılarının hadis olarak rivayet ettiği bu sözün aslı yoktur ve hz. Peygamberin söz ve fiillerini iyi bilen hiçbir kimse böyle bir hadis rivayet etmemiştir; kafirlerle cihad, en büyük amellerdendir, der. (Fetava, 11/197)

* Ulema, islam düşmanlarıyla savaşın küçük cihad olarak isimledirilmesini kerih görmüştür. 

Ancak nefisle cihadın, cihadın en efdallerinden  olduğu Ebu Zerr'den şu şekilde rivayet edilmiştir: Hz Peygamber (s.a.v) buyurdu ki: "Cihadın efdali, Allah yolunda nefsin ve hevanla cihad etmendir." (Elbani bu rivayeti, es-Silsiletu's- sahiha'da sahihlemiştir.)

B) MANA YÖNÜNDEN

Bu rivayet hakkında, Yusuf el-Karadavi'nin değerlendirmesi şöyledir:

Bu kelamın manasında iki durum söz konusudur. 1. Kat'i olarak reddolunur. Redolunması kasd ve asaleten değil, tebaan olur. 2. Şer'an kabul edilir. Kabul olunması, kasd ve asaleten olur, tebaan değil...

1. Reddolunması, Allah yolunda cihadın şanını azaltması, İslam'daki üstünlüğünü tahkir etmesi, ümmete ve mukaddesatına saldıran azgınlara karşı müdafaa edilmesi gerektiği zaruretinin önemine binaendir.

Kuran ve sünnet, cihadın faziletini ve İslam'daki yüceliğini gösteren ifadelerle doludur. 

"Siz hacılara su vermeyi ve mescid-i haramı imar etmeyi, Allah'a ve ahiret gününe İman eden ve Allah yolunda cihad edenle bir mi kıldınız? Bunlar Allah katında eşit değildirler. Allah zalimler topluluğuna hidayet vermez. 

Onlar ki iman ettiler, hicret ettiler, Allah rızası için malları ve canları ile cihad ettiler. Onlar için Allah kayında büyük dereceler vardır. Kazananlar onlardır. Rableri onları rahmet, hoşnutluk ve bitmez tükenmez nimetlerin bulunduğu Naim cennetleri ile müjdeliyor. Orada ebediyyen kalacaklardır, Allah katında büyük bir ecir vardır." (Tevbe, 19-22)

"Müminlerden herhangi bir zorunluluk olmaksızın cihaddan geri kalanlar ile Allah yolunda malları ve vanları ile cihad edenler eşit değildir. Allah cihad edenleri cihaddan geri kalanlardan derece bakımından üstün kılmıştır. Allah hepsine güzellik vaad etmiştir. Allah cihad edenleri, oturup kalanlara büyük bir ecir, katından dereceler, mağfiret ve rahmet bakımından üstün kılmıştır. Allah bağışlayan ve merhamet edendir. (Nisa, 95-96)

Birçok sahih hadiste de cihadın fazileti beyan edilmiştir. Bunlardan biri Muaz b. Cebel hadisidir:

"Ya Muaz! Sana, işin başı, direği ve zirvesini haber vereyim mi? dedi. Ver ya rasulallah dedim. Dedi ki (sav) işin başı, İslam'dır; direği, namazdır; zirvesi de Allah yolunda cihaddır."

2. Hadisten Kabul edilebilir olan manaya gelince: Nefis ile cihad ve onu arındırmak, nefsin heva ve şehvetlerine mukavemet etmek kişiyi nefs-i emmareden nefs-i levvameye intikal ettirir; buradan da nefs-i mutmainneye yükseltir. (karadawi.net)

C) DEĞERLENDİRME 

1) Dillerde hadis olarak meşhur olan bu söz tabiundan birine aittir. Yani maktu hadistir.

2) Senedi zayıftır.

3) Mana olarak ise, nefis tezkiyesine teşvik için olumlu bir anlam içermekle birlikte din ve vatan müdafaası için gereken cihadı ehemmiyetsizleştirdiği için olumsuz bir anlam içermektedir.

4) Nefs ile cihad, ancak düşmanla cihad için bir araç olabilir. Zira nefs, meşakkati ve ölüm korkusundan dolayı cenk meydanından kaçmak isteyebilir. Heva ve şehvetten kurtulmuş olan nefs ise, canını feda etmeye hazırdır.

5) Öncelikler fıkhına göre, faydası topluma olan amel, faydası ferde olana öncelenir.

6) Kur'an ve sahih Sünnet, düşmanla cihadı diğer amellere öncelemiştir. Çünkü vatan ve devlet gibi kutsal değerlerin kaybı dinin gerektirdiği salih amelleri işleme imkanını ortadan kaldırır.