Kul, bir takdirin tezahürü olduğunu bilendir. İlahi takdir ise; ezeli ebedi ve kadir olanın mutlak iradesinin sonucudur. Dolayısıyla kul izafî olduğunu ve mutlak olana tabi olduğunu bilen ve önemlisi buna iman edendir. İman ise; tek başına marifetten ibaret değil, teslimiyet gerektiren bir eylemdir.

Kulun teslimiyeti, onun yüce yaratanı nasıl algıladığına veya tasavvur ettiğine müstenittir. Yüce yaratanı doğru tasavvur etmek ise arayışa bağlıdır. Arayış ve kulluk devam ettiği müddetçe tehlike yoktur. Ama teslimiyet ve arayış biterse o zaman ne Hak Teâlâ’yı anlamak mümkün olur ne de Hak Teâlâ’nın takdirini kabullenmek mümkün olur.

Bu açılardan bakıldığında Yüce yaratıcı ne birilerinin iddia ettiği gibi aşkın ve anlaşılmazdır, ne de birilerinin ifade ettiği gibi içkin ve anlaşılabilirdir. Yani kul yüce takdiri anlamaya çalışır. Çünkü anladığını iddia ettiği anda arayış da teslimiyet de biter. Mutlak olanın izafî olan tarafından tam olarak anlaşılması mümkün değildir. Mutlak olan da anlaşılmayı değil, teslimiyeti ve arayışı murad etmiştir. Kulunun ön yargısız ve içten teslimiyetine ve arayışına değer atfetmiştir. Onun içindir ki “ben tam olarak anladım, sen de benim anladığım gibi anla” diyenler yanıldılar.

Mesela; müşebbihe, onu kendine (insana ve eşyaya) benzeterek anlamaya çalıştı ve yanıldı. Mücessime, onu kalıplara sokarak, cisimleştirerek anladığını sandı ve yanıldı. Muattıla, onu sıfatsızlaştırarak anlaşılmaz, bilinmez ve arayışa değmez kıldı, o da yanıldı. Müşebbihe’ye göre o sıfatların aynı iken, Muattıla’ya göre o sıfatların gayrısı idi. Sıfattan gayrı olunca anlaşılmaz oldu, sıfatı olmayanı aramak, beyhude bir uğraş oldu dolayısıyla. Müşebbihe ise O’nu, sıfatın aynısı kıldı ve bilinenin cazibesizliğine indirgedi. Cazibesiz ama ceberut kıldı, soğuk ve acımasız kıldı, teslimiyeti gönle değil, tanrının zoruna bağlı kıldı ve bilinenin arayışı anlamasız oldu.

Ne sıfatların aynıdır ne de gayrıdır diyenler, ‘aynı’da cazibesizliğin, ‘gayr’da ise ulaşılmazlığın olduğunu anladılarsa sorun yok demektir. Yok, eğer arayışı ve teslimiyeti bitirdiler ve bunu bir cedele dönüştürdülerse onlar da yanıldılar. Zira kuldan arzulanan teslimiyet ve imandır, yani kulluktur. O, sıfatın aynı olsaydı eksik olurdu ilah olamazdı, gayrı olsaydı anlaşılması mümkün olmaz, arayış ve teslimiyet anlamsız olurdu. Dolayısıyla o ne sıfatların aynıdır ne de gayrıdır. Ne izafi olanın kalıplarına sığar (aynı), ne de izafi olanın gönlünde ve idrakinde olmayı (gayr) reddeder. F. Attar, bunu şu şekilde açıklar: “Ancak o vardır ve var olan odur, Fakat sen onu fark etsen idrakini yitirirsin”.  Bu durum A.Gide’nin şiirinde daha açık bir şekilde söyle ifade bulmuştur:

“Allah’ı her yerden başka yerde bulmayı umma

Her yaratılmış Allah’a işaret eder

Ama hiçbiri O’nu gözler önüne sermez

Bakışımız hangisinin üzerine takılırsa

İşte o bizi alır Allah’tan uzaklaştırır.”

Takdiri ve takdirin sahibini anlamak; salt bilgiye değil, bilgiyle beraber kulluğa bağlıdır. Kulluk ise iman, teslimiyet ve arayıştır.

Örneğin; niyet kulluk ise, “insan kaderini yaşar” cümlesi ile “insan kaderini çizer” cümlesi arasında pek bir fark yoktur. Her ikisi de kulluğa götürür. Ama eğer niyet isyan ise; “kaderini yaşamak”, günahları Allah’a fatura etmeye, sevapları kendine bağlamaya dönüşür. “Kaderini çizmek” ise, Allah’ın kudretine meydan okumaya dönüşür. Takdir-i ilahiye meydan okumaya dönüşene; arayış denmez, isyan denir.

Takdiri anlamanın yolu kulluktur. “İsyanın kapkara sularından” kulluğun duru ve sonsuz deryasına yelken kırmanın yolu kulluğu daim, arayışı ise kulluğa bağlı kılmaktır.

“Yalnız sana kulluk eder ve yalnız senden yardım dileriz” (Fatiha Suresi)

“Biz cinleri ve insanları ancak kulluk etsinler diye yarattık” (Zariyat Suresi)

......................