Hz. Peygamber (sav) hayatta iken henüz İslami ilimlerden hiçbiri doğmamıştı. Bir o, bir de Kuran vardı. Müminler hangi müşkül ile karşılaşsalar, aralarında olan Hz. Peygamberin kapısını çalarlardı. Onun kapısı ardına kadar açıktı, hem de herkese açıktı. Toplumun tüm katmanları rahatlıkla onun yanına girip çıkabiliyorlardı. Ona bir mesele ile gelen müminler onun önünde diz çöker, ona kulak verir, ondan aldıklarına samimiyetle itaat ederlerdi. Gerek itikada gerekse amele dönük tüm soru ve sorunları cevap bulur, kimse cevapsız dönmezdi. Vahyin hayata dair ilkeleri ve Hz peygamberin yüksek sorun çözme kabiliyeti birleştirilince, en derin meseleler bile bir çırpıda çözüme kavuşuyordu.

Hz. Peygamberin otoritesi Müslümanların duygu, düşünce ve eylem bütünlüğünü tesis etmeğe yetiyordu. Varoluşlarını Kurana borçlu olan Kelam, Tefsir, Hadis, Fıkıh gibi ilimlerin adının bile anılmadığı uzun bir süre geçmişti. Öyle ki hicri birinci asrın ortalarına kadar bu alanda ciddi bir hareketliliğe rastlanmamıştır. Doğum için sırasını bekleyen ilimler olduğu gibi doğum sancısı içinde olan da vardı Kelam ilmi gibi. Kelam ilmi bu yıllarda oluşmaya başlamış devam eden yıllarda oluşum sürecini tamamlayarak uzun yıllar Müslümanlara hizmet etmeyi sürdürmüştür. Doğumu ilk gerçekleşen ilim kelam ilmidir dense yeridir.

Kelam ilminin oluşumunda başka sebepler olsa da Kuran ve Sünnet belirleyici konumdadır. Öyle ise, Kelam ilmi, hangi ilkeler üzerinde yükselişini sürdürmüş ona bakmak faydalı olacaktır. İlk dönemlerde hem Kuran'ın hükümlerine hem de Hz. Peygamberin açıklamalarına koşulsuz itaat edilmiş olsa da bazı konuların daha o dönemlerde tartışma konusu olduğu bilinmektedir. Allah'ın varlığı, birliği; peygamberlere iman; kıyamet ve yeniden diriliş gibi konular daha Hz. Peygamber hayattayken tartışılan itikadi konular arasındadır. Kelam ilminin temel konuları da işte bu konulardan oluşmaktadır.

Kuranın kelam ilminin oluşumuna etkisi sadece konu düzeyinde değildir. Kelamın ana konularını oluşturan ulûhiyet, nübüvvet ve ahiret aynı zamanda Kuran'ın da temel konularını teşkil etmektedir. Kuran, bu esasları temellendirmekle kalmayıp batıl inanç akımlarına yönelik de ciddi eleştiriler getirmiştir. Kelam da bu yöntemi benimsemiş ve batıl inanç sistemlerine yönelik eleştiriler geliştirmiştir. Yine Kuran'ın akla, aklın aktif bir şekilde kullanımına önem verdiği görülmektedir. Düşüncenin gelişmesi ve tefekkürün derinleşmesi Kuran'ın öncelikli meselelerindendir. Kelam ilmi de kendini zaten bu ilkeler üzerine konumlandırmaktadır.

Kuran'ın yapısı çok anlamlılığı doğuracak bir karaktere sahiptir. Muhkem-müteşabih, umum-husus, mutlak-mukayyet, hakikat-mecaz gibi hususiyetler bunu göstermektedir. Kuran'ının farklı yorumlara açık oluşu buna bağlı olarak da itikadi ve ameli ihtilaflara kapı aralaması Kuran'ın anlam zenginliğinin bir ifadesidir.

Hz. Peygamberin hayatında da kelam ilmine temel teşkil edecek çok sayıda örnek vardır. Her ne kadar dini konularda cedel yapmanın önünü kesen yaklaşım ortaya koymuş olsa da, Hz. Peygamberin, inanç konuları kapsamında bizzat tartışma içine girdiği de bilinmektedir. Nitekim Necran Hıristiyanları ile Hz. İsa'nın mahiyeti konusunda tartışma yaptığı bilinen bir gerçektir. Yine ashabın kendi içlerinde oluşan şüpheleri Hz. Peygamberle paylaştıkları, onları ayıplamak şöyle dursun içlerine gelen şüpheleri cesaretlendirecek yönde cevaplar verdiği bilinmektedir. (Müslim, İman 209)

Hz. Peygamber başkaları ile tartışırken akli tefekküre daima önem vermiştir. Çevresindekileri şiddetle derin düşünmeye teşvik etmiştir. İnançla ilgili hassas soruları cevapsız bırakmadığı gibi soru soranlara da engel olmamıştır. Hz. Peygamberin düşüncenin ve tefekkürün önünü açan telkinleri vebu doğrultuda cesaret veren yaklaşımı; daha sonra ortaya çıkacak olan kelam ilminin zeminini şekillendirmiştir.