Akıl Arapça bir kelime olup bağlamak, menetmek, alıkoymak gibi manalara gelir ki insanı kötü fiil, tutum ve davranışlardan men ettiği, alıkoyduğu için bu isim verilmiştir. 

Akıl yüce rabbimizin yaratıklar içerisinde insana bahşetmiş olduğu büyük bir nimet, büyük bir lütufdur. Nitekim Ebu’l-Alâ şöyle demiştir:

مَا أُعْطِيَ عَبْدٌ بَعْدَ الإِسْلاَمِ أَفْضَلَ مِنْ عَقْلٍ صَالِحٍ يُرْزَقُهُ.

“Hiçbir kula islam nimetinden sonra güzel akıldan daha üstün bir şey verilmemiştir.” (İbn Ebî Şeybe, Musannef, VI, 164)

Aklın kıymetini ancak akıl nimetinden mahrum olanları gördüğümüzde anlarız. 

Kur’an-ı Kerim akıl sahiplerinin okuyup üzerinde düşünerek öğüt almaları için indirilmiştir:

“Dinleyip de sözün en güzeline (Kur'an'a) uyanlar, işte Allah'ın hidayet edip, doğru yola ilettiği kimseler onlardır. İşte onlar akl-ı selim sahipleridir.» (Zümer 18)

Kişinin yaptıklarından sorumlu oluşu aklından dolayıdır. Aklı olmayanın sorumluluğu da yoktur.

Müslüman akıllı insandır, aklını kullanır fakat sadece aklına güvenmez, her şeyi aklı ile halledebileceğini düşünmez. Kısaca aklını putlaştırmaz. Aklını putlaştıran nice kimseler şirk ve küfür bataklığına batmışlardır. İnsan aklı sayesinde dinin hükümlerini anlar, öğrenir ve yaşar.

Herkes kendi aklını beğenir, aklını beğenmeyen görülmemiştir. Beşer tarihi şimdiye kadar hiç aklından şikâyetçi olanı kaydetmiş midir?

Hafızasını beğenmeyen, unutkanlığından şikâyetçi olanlar vardır. Ama hiç aklından şikâyetçi olanı duydunuz mu? İran’ın ünlü düşünürü Şeyh Sa’dî: “Akıl yeryüzünden kalksa bile hiç kimse akılsız olduğunu kabul etmez” demiştir. 

Akıl büyük bir nimettir. Asıl olan onu yerinde ve zamanında kullanmayı bilmektir. Onun için:

Moliere: “İnsanlara yapılabilecek en büyük iyilik, onlara akıllarını kullanmayı öğretmektir” demiştir.

Hz. Ali (r.a.) da: “İnsanda aklın ölçüsü, ahlak ve faziletidir” demiştir. 

Mücerret akıl insanı dalaletten kurtaramaz. Dalalet; sapıklık, doğru yoldan sapma; delalet ise yol gösterme, kılavuzluk ve rehberlik etme demektir. Büyük Divan Şairi Fuzuli bir beytinde şöyle der:

Ben akıldan isterim delâlet

Aklım bana gösterir dalâlet.

Akıl hareketlerimizi yönlendirir, hareketlerimize rehberlik eder. Onun için: “Akıl fiilin lalasıdır” denilmiştir.

Olgun, dengeli kimse için aklı başında denir. 

Şeyh Sa’dî: “İki şey akıl hafifliğini gösterir: Söyleyecek yerde susmak, susacak yerde söylemek” der.

عَنْ عَائِشَةَ ، رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا ، قَالَتْ : قُلْتُ : يَا رَسُولَ اللهِ ، بِأَيِّ شَيْءٍ يَتَفَاضَلُ النَّاسُ فِي الدُّنْيَا ؟ قَالَ : بِالْعَقْلِ قُلْتُ : فَفِي الآخِرَةِ ؟ قَالَ : بِالْعَقْلِ قَالَتْ : قُلْتُ : إِنَّمَا يُجْزَوْنَ بِأَعْمَالِهِمْ ، فَقَالَ : وَهَلْ عَمِلُوا إِلاَّ بِقَدْرِ مَا أَعْطَاهُمُ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ الْعَقْلِ ، فَبِقَدْرِ مَا أُعْطُوا مِنَ الْعَقْلِ كَانَتْ أَعْمَالُهُمْ بِقَدْرِ مَا عَمِلُوا يُجْزَوْنَ

Hz. Aişe validemizden şöyle rivayet edilmiştir: 

“- Yâ Resûlellâh, insanlar dünyada ne ile üstünlük kazanırlar?” dedim. Resûlüllâh (sav):

“- Akıl ile” buyurdu. 

“-  Ahirette ne ile üstünlük kazanırlar?” dedim. 

“- Yine akıl ile” buyurdu.

“- İnsanların değerleri amelleriyle ölçülmez mi?” dedim. Allah Resûlü:

“- Onlar Allah’ın kendilerine vermiş olduğu akıllarından fazla bir şey yapabilirler mi? Onlar ancak kendilerine verilen akıl kadar amel ederler. Amellerine göre de kendilerine mükâfat verilir” buyurdu. (Buğyetü’l-hâris, I, 257 H.No: 831)

قَالَ سُفْيَانُ بْنُ عُيَيْنَةَ: " لَيْسَ الْعَاقِلُ الَّذِي يَعْرِفُ الْخَيْرَ وَالشَّرَّ، إِنَّمَا الْعَاقِلُ إِذَا رَأَى الْخَيْرَ اتَّبَعَهُ، وَإِذَا رَأَى الشَّرَّ اجْتَنَبَهُ "

Süfyan b. Uyeyne: “Akıllı kimse sadece hayrı ve şerri bilen değildir. Asıl akıllı hayrı gördüğü zaman ona uyan, şerri görünce de ondan kaçınandır” der. (Beyhaki, Şuabü’l-îman, VI, 368, H.No: 4342)