KUR’AN’IN IŞIĞINDA SORUMLULUK DUYGUSU VE DAVRANIŞ BİLİNCİ

أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدًى:

     “İnsan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanıyor?”  (KIYAME SURESİ – 36. AYET)

     Varlık dünyasının en mükemmeli olarak yaratılan insanın yaşadığı hayatı anlamlı kılan en önemli husus, hiç şüphesiz, dünyevî ve uhrevî anlamda ona birtakım sorumlulukların verilerek ilâhî kudret tarafından “Mükellef” konumuna yükseltilmesidir. Bu öyle ulvî bir konumdur ki, meleklerin dahi seyredebilecekleri en kamdır. Bu anlamda yaratılışın temel gayesi, tuzu biberi, dünya ve ahiretin kuruluşuna sebep esas realiteyi oluşturur. İnsanı söz ve davranış olarak mükellef kılan Kur’an-ı Kerim, nihilist yaklaşımı reddederken, sorumluluk anlayışıyla gayeliliği ön planda tutmuştur.

     Yüce Kitabımız Kur’an-ı Kerim açısından sorumluluk kavramını,“ilâhî vahyin prensiplerini, peygamberî seziş ve anlayış biçimine uygun olarak, kişinin kendi dünyasına hâkim kılması, söz ve davranış olarak yaşama gayretinde olmasıdır.” şeklinde tanımlamak mümkündür. Cenâb-ı Hakk, nimetlerden yararlanma bazında odağı oluşturan, yaratılan her türlü nimetten doğrudan veya dolaylı olarak faydalanan insan için büyük ve küllî masraflar yapmaktadır. Nimet ise şükür ister, teşekkür ister. Bu anlamda Kur’an:

ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ:

     “Nihayet o gün dünyada yararlandığınız nimetlerden elbette hesaba çekileceksiniz.”(TEKASÜR SURESİ – 8. AYET) mealindeki ayet-i kerimeyle, evrensel anlamda insanların birtakım görev ve sorumluluklarla mükellef kılındığını hatırlatmaktadır. Ayet-i kerimede geçen “NAİM” kelimesi; kendisinden lezzet alınan her türlü nimeti kapsamaktadır. Buna göre hayat, sağlık hatta içilen bir yudum tatlı soğuk su dahi bu kapsama girer.

     Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV);“Kıyamet günü hiçbir kul ömrünü nerede tükettiğinden, bilgisiyle ne iş yaptığından, nereden kazanıp nereye harcadığından, bedenini nerede yıprattığından hesaba çekilme sorgusu bitmeyecektir.” mealindeki hadis-i şerifleriyle, sorumluluk gerçeğini ve insanı kuşatan mesuliyetin çerçevesini çizmişlerdir. Resul-i Ekrem (SAV)’in kendi şahsî dünyasında taşıdığı sorumluluk duygusu ve bilincini Veda Hutbesi’ndeki şu cümlelerinde görmek mümkündür: “İnsanlar! Yarın beni sizden soracaklar, ne diyeceksiniz?” Orada bulunanlar: “Allah’ın elçiliğini ifa ettin, vazifeni yerine getirdin, bize vasiyet ve öğütte bulundun diye şahadet ederiz.” dediler. Bunun üzerine Peygamberimiz (SAV): “Şahit ol ya Rab!” diyerek bunu üç defa tekrarladı. İnsan olarak hangi görev ve sosyal statüde bulunursak bulunalım, böyle bir sorumluluk bilincini taşıyabiliyor, emanetini yüklendiğimiz konularda vicdanımıza başvurabiliyor, böyle bir soruyu kendimize yöneltebiliyor muyuz? Esasen Peygamberimiz (SAV)’in vermek istediği mesajlardan biri de bu olsa gerektir.

     Anne-babalar olarak çocuklarımıza, eğitimciler olarak öğrencilerimize, yöneticiler olarak yönetimimiz altında bulunanlara bu ve benzeri soruları önce vicdanlarımıza yönelterek, alacağımız karşılığa göre otokritik yapmak, artı ve eksilerimizi görmeye çalışmak, Peygamberimiz (SAV)’in hadisinden çıkara bileceğimiz güzel sonuçlardan biri olacaktır.

     Yüce Allah, hiç kimseye gücünü aşan herhangi bir sorumluluk yüklememiştir. Meselâ; aklî dengesi yerinde olmayanı mükellef kılmamış, yoksulları zekât, hac, sadaka gibi maddî imkânları gerektiren ibadetlerle sorumlu tutmamıştır.

     Yolculuk ve hastalık anında oruç ibadetini erteleme kolaylığını sağlamış ve:

لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ:

      “Allah, kişiyi ancak gücünün yettiği ölçüde mükellef kılar, herkesin kazandığı hayır kendine, işlediği kötülük de aleyhinedir.”(BAKARA SURESİ – 286. AYET) mealindeki ayet-i kerimeyle bu gerçeği insan antik ve vicdanına sunmuştur.

مَّنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدي لِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً:

     “Kim hidayet yolunu seçerse, bunu ancak kendi iyiliği için seçmiş olur, kim de doğruluktan saparsa kendi zararına sapmış olur. Hiçbir günahkâr, başkasının günah yükünü çekemez. Biz bir peygamber göndermedikçe hiçbir kavmi cezalandırmayız.” (İSRA SURESİ – 15. AYET)

إِن تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنكُمْ وَلَا يَرْضَى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَإِن تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ:

     “Eğer inkâr ederseniz, Şüphesiz Allah size muhtaç değildir. Bununla beraber O, kullarının inkârına razı olmaz. Eğer şükrederseniz. Sizden bunu kabul eder. Hiçbir günahkâr diğerinin günahını çekmez. Nihayet dönüşünüz rabbinizedir. Yaptıklarınızı O, size haber verecektir. Çünkü O, kalplerde olan her şeyi hakkıyla bilendir.”(ZÜMER SURESİ – 7. AYET)

وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَاوَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُم بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُم مِّنشَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ:

     “İnkâr edenler, iman edenlere: “Bizim yolumuza uyun, sizin günahlarınızı biz yüklenelim.” derler. Hâlbuki onların hiçbir günahını yüklenecek değillerdir. Gerçekte onlar kesinlikle yalan söylemektedirler.”(ANKEBUT SURESİ – 12. AYET)

     Meallerini verdiğimiz ayet-i kerimeler, sorumluluğun bireyselliğini açıkça ortaya koymaktadır. Hiçbir kimse bir başkasının günahını yüklenerek onu temize çıkartamaz.

     Zira Rabbimiz şöyle buyurur:

فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراًيَرَهُ:وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ:

     “Kim zerre kadar iyilik yapmışsa karşılığını, kim de zerre kadar kötülük işlemişse cezasını görür.”  (ZİLZAL SURESİ – 7–8. AYETLER)

    Hele hele: “Sen o işi yap, bir günahı varsa benim olsun.” gibi bir anlayışa dinimizde asla yer yoktur. Kötülükler içerisinde yuvarlanıp giden kimselerin, çevrelerinde yandaş bulabilmek için uydurdukları bir asılsız sözden ibarettir. Ne yazık ki bu gibi insanlara her zaman rastlamak da mümkündür. Ancak imanı güçlü, sorumluluk bilincine sahip kimseler bu gibi yanlışlara aklanmayacaklardır.

وَلَيَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالاًمَّعَ أَثْقَالِهِمْ وَلَيُسْأَلُنَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ:

     “Fakat gerçek şu ki, elbette kendi yüklerini, kendi yükleriyle birlikte nice yükleri taşıyacaklar ve uydurup durdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekileceklerdir.”(ANKEBUT SURESİ – 13. AYET)

     Yani kendi işledikleri günahların ağırlıklarını ve o ağırlıklarıyla beraber daha birçok ağırlıkları, başkalarını saptırmaya yönelik gayretlerinin vebalini de yüklenecektir.”

     Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV):“Kim İslâm'da iyi bir çığır açarsa, açtığı çığırın sevabına ek olarak, o yolda gidenlerin kazandığı sevaplar kadar sevap verilecektir. Kim de kötü bir çığır açarsa, açtığı çığırın günahına ek olarak o yolda gidenlerin günahları kadar günah yüklenecektir. Ancak bu diğerlerinin sevap ve günahlarını eksiltmeyecektir.” buyurmuşlardır.

     Nihayet Rabbimiz bizleri şöyle uyarmaktadır:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْنَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ:وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ:

     “Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve herkes yarın için ne hazırladığına baksın. Allah'tan korkun, çünkü Allah, yaptıklarınızdan haberdardır. Allah’ı unutan ve bu yüzden Allah’ın da onlara kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın. Onlar yoldan çıkmış kimselerdir.”  (HAŞR SURESİ – 18/19. AYETLER)

     Dinimiz İslâm’da dünya ve ahiret bir bütün olarak ele alınmış, ölümden sonraki hayatın aydınlık olması, yaşanan dünya hayatında sorumlulukların yerine getirilmesine bağlanmıştır. İşlenen kötülüklerin işleyenin yanına kâr kalmayacağı gibi, yapılan iyiliklerin de neticesiz, karşılıksız olmayacağı anlayışı Kur’an’da yoğun olarak işlenmiştir. Sorumluluk alanı içerisinde değerlendirilen ve iradeye dayalı olarak gerçekleştirilen her söz ve davranışın ahirete yönelik bir neticesi belirlenmiş, iyi olan tavsiye edilirken, kötülükten sakındırma temel prensip kabul edilmiştir.

     Kendisi, ailesi, çevresi ve diğer varlıklarla olan münasebetlerinde birtakım görev ve sorumlulukları bulunan insan için, bunları reddetme veya kaçmanın yollarını aramanın anlamsızlığı yine Yüce Kitabımız Kur’an-ı Kerim’de şöyle anlatılmıştır:

مَّن يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُن لَّهُ نَصِيبٌ مِّنْهَا وَمَن يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُن لَّهُ كِفْلٌ مِّنْهَاوَكَانَ اللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُّقِيتاً:

     “Kim güzel bir işte aracılık ederse, ona o işin sevabından bir pay vardır. Kim de kötü bir işte aracılık ederse ona da o kötülükten bir pay vardır. Allah her şeye gücü yetendir.”  (NİSA SURESİ – 85. AYET)

أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدًى

     “İnsan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanıyor?”  (KIYAME SURESİ – 36.AYET)

أًمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أّن نَّجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُواالصَّالِحَاتِ سَوَاء مَّحْيَاهُم وَمَمَاتُهُمْ سَاءمَا يَحْكُمُونَ:

     “Yoksa kötülükleri yapanlar bizden kaçabileceklerini mi sandılar. Ne kötü hüküm veriyorlar.”    (CASİYE SURESİ – 21. AYET)

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثاً وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ:

     “Sizi boşuna yarattığımızı ve tekrar huzurumuza getirilmeyeceğinizi mi sandınız?” (MÜMİNUN SURESİ – 115. AYET)       

     Bu ve benzeri ayet-i kerimler, dünya hayatına aldanma fayda yok dercesine insanlığı uyarmakta, sorumluluğun evrensel anlamda herkesi kuşattığını ifade etmektedir.

     Kur’an’ın bize tanıttığı Allah, yarattığı her varlık ve olayı en ince ayrıntısına kadar bilmekte belirli bir amaç doğrultusu var etmektedir. Anlamsızlığa, başıboşluğa, tesadüfîliğe asla yer yoktur. Sorumluluk duygusu ve davranış bilinci ise, insanın var oluş gayesinin esasını oluşturur. Bu açıdan Kur’an, söz ve davranışlarının dünya ve ahirete yönelik sonuçlarını düşünüp bilinçli hareket etme özelliğine sahip bireylerden oluşan toplumların, iki cihanda saadeti yakaladıklarını yakalayacaklarını bize haber vermektedir.

KAYNAK : DİYANET AYLIK DERGİ