İnsan, sorumluluklarını, sadece Allah emrettiği için ve yalnız Allah'ın hoşnutluğunu kazanma arzusuyla yerine getirmelidir. Bu hâl, İslamî literatürde "ihlâs" kavramıyla ifade edilir ki ihlâs; doğru, samimi, katışıksız, dupduru olmak anlamlarına gelir ve daha çok niyetle alakalı bir kavramdır. İhlâs; niyette safiyet, fikirde istikamet ve eylemde samimiyettir. Dolayısıyla ihlâs, kişinin meşru bir ameli işlerken kalbini süflî gayelerden arındırarak tam bir teslimiyet ve ilahî gayeye muvafakatle yalnız Allah'a yönelmesini ifade eder. 

Buradan hareketle ihlâsın; doğrudan amel ile değil, o amelle varmak istenilen maksadla alakalı bir vasıf olduğunu söyleyebiliriz. Bu yönüyle ihlâs da iman gibi kalbin amelidir ve insanın diğer bütün amellerinin mahiyetini, kıymetini belirleyen en temel etkendir. Bu sebeple İmâm Şâtıbî, ihlâsı “kulun maksatlarıyla, Allah’ın maksatlarının örtüşmesi” yahut “Allah’ın kula muamelesindeki maksatlarını kavrayıp bunları kendisinin de maksadı haline getirmesidir” şeklinde tanımlar. Nitekim Kasas Suresi 77. ayet de bu manaya işaret etmektedir: “...Allah’ın sana iyilik (ihsan) yaptığı gibi sen de iyilik yap (ihsanda bulun)...” Allah'ın kullarına ihsanını idrake sevkeden bu ayet aynı zamanda ihlâsın ve dindarlığın idrakle alakalı bir durum olduğuna işaret eder.

İnsanın dindarlığının Allah katındaki değeri ihlâsı iledir. Allah, insana kalbî eğilimlerine göre değer verir. Hz. Peygamber (sav), bu gerçeği "O, sizin suret, şekil ve dış görünüşlerinize değil, kalblerinize ve amellerinize (kalbi temayüllerinize) bakar" diye haber vermiştir (Müslim, Birr, 33).

Esasen insanın bütün yapıp ettikleri, kalbinde taşıdıklarının yansımasıdır. Eskilerin bu durumu anlatan güzel bir sözü var: "Küpün içinde ne varsa dışına o sızar." Bu yüzden herhangi bir amelin ifasında kalpteki niyet, amelin niteliğinden daha önemlidir. Amele anlam ve değer katan şey kişinin kastıdır/niyetidir. Tabi bu genellemenin istisnalar barındırdığına dair bir şerh düşmek de gerekir. Meselâ niyetin iyi/doğru olması, amelin makbul olması için her zaman yeterli olmaz; aynı zamanda amelin de meşru olması gerekir. Ve bazen niyet iyi, amel gayr-ı meşru; bazen de amel meşru, niyet kabih/kötü olabilir. O halde ihlâsa ulaştıracak makbul denklem, niyetin iyi, amelin meşru olmasıdır. Yani iyi niyetle amel arasında intibak olmasıdır. Zira intibak yoksa nifak var demektir. Nifak olan yerde ise ihlâstan söz etmek mümkün değildir. İhlâssız hiçbir amel, görünürde meşru ve güzel olsa bile, makbul ve muteber sayılmaz. Hz. Peygamber, "Kişi, insanların gözünde cennetliklerin işi gibi iş yapar, oysa o cehennemliktir. Yine kul insanların gözünde ateş ehlinin amelini yapar, hâlbuki o, cennet ehlindendir. Ameller ancak sonlarına göre değerlendirilir," buyurarak amellerin niyet ve maksatla ilişkisi bağlamında değerlendirileceğini haber vermiştir. (Buharî, Rikâk, 33). Bu da ihlâsla alakalı bir durumdur. İhlâssız amel, insana dünyevî kazanç sağlıyormuş gibi görünse bile uhrevî mükâfat temin etmekten uzak ve gayr-ı ahlâkîdir.

Dolayısıyla bir önceki hadiste Allah'ın (rahmet) nazarına mazhar olan unsurlardan kalp ve amel her ne kadar ayrı ayrı zikredilmişse de ihlâstan yoksun ve art niyetle dolu bir kalbin tezahürü olan amelin, görünürde meşru olsa bile, ilahî nazara mazhar olmayacağı açıktır. Zira İslam ölçülerine göre ameller, ancak hâlisâne bir niyet ve niyetin şer'î maksatla muvafakati (ihlâs) ölçüsünde değer kazanacaktır. 

Diğer yandan ihlâs yoksunluğu, insanı en büyük düşmanı olan şeytan karşısında da savunmasız bırakacaktır. Çünkü şeytan, ancak ihlâssız kimseler üzerinde hâkimiyet kurabilir. Bu husus Kur'an'da şöyle ifade bulur: “İblis, Yâ Rabbi dedi, beni azdırmana karşılık, yemin ederim ki ben de dünyada onlara günahları süsleyeceğim ve ancak senin ihlâsa erdirdiğin kulların müstesnâ, onların hepsini azdıracağım!..” (Hicr, 15/40-42). Bu durumda denebilir ki insanoğlundan kimilerinin azgınlık, sapkınlık ve günahkârlık halleri, ihlâs mahrumiyetinin neticesidir.

İhlâslı insan, dini yalnız Allah'a has kılarak kalbi bulandıracak şeylerden uzak durur. Böylelikle hem şeytanın tasallutundan ve saptırmalarından korunur hem de bütün davranışları, ancak idrakine erilmiş bir dindarlığın tezahürü olur.

Allah, kalplerimizi ihlâsa erdirsin..